पदार्थान्वयभाषाः - हे रात्रे पत्नि ! (ऋता वदन्तः पुरा यत्-चकृम) ऋता-ऋतानि वेदान् मन्त्रानिति यावत् “शेश्छन्दसि बहुलम्” [अष्टा० ६।१।६८] इत्यनेन शेर्लोपः, वदन्तः-उच्चारयन्तः पुरा-इदानीन्तनात्पूर्वे दाम्पत्यकाले यद् गार्हस्थ्यं सन्तानोत्पादनरूपं व्रतं चकृम कृतवन्तः, “अस्मदो द्वयोश्च” [अष्टा० १।२।५९] अनेन द्विवचने बहुवचनम्, तत् (नूनं कत्-ह न-अनृतं रपेम) तद् गार्हस्थ्यव्रतं नूनमद्यतनं नूनमित्यस्यार्थोऽद्यतनं [निरु० १।६] कत्-ह-कुतोऽपि ‘कच्चित्-कुतश्चित्’ इत्यस्मात् कुतश्चिदर्थकात् ‘कत्-चित्’ शब्दाद्योगविभागः। “योगविभागादिष्टसिद्धिः” [महाभाष्य] न-अनृतं वेदविरुद्धं नकाररूपं वचनं रपेम-रपितुं वक्तुमर्हेम “अर्हे कृत्यतृचश्च” [अष्टा० ३।३।१६९] अनेनार्हार्थे लिङ्, अर्थात्-अच्छ हे प्राणप्रिये ! अहं निश्चितवान् यदस्माभिर्दाम्पत्यं वेदमन्त्रैर्गर्भाधानार्थं प्रतिज्ञातं तदतिक्रम्य सम्प्रति नकाररूपमशास्त्रवचनं न कुतोऽपि वक्तुमर्हेम किन्तु गर्भाधानायोद्यतः स्मः, प्रत्युत हा शोकं (गन्धर्वः-अप्सु) पतिरहमन्तरिक्षे “आप इत्यन्तरिक्षनाम” [निघ० १।३] (अप्या च योषा) त्वं पत्न्यप्यन्तरिक्षे (सा नो नाभिः) सेयं पृथिवी नावावयोर्नाभिरस्ति यत आवामरारूपावहोरात्रौ तस्याः परितश्चक्रं वर्तेवहि (नौ तत्परमं जामि) नावावयोर्मध्ये तत् परममत्यन्तं जामि-असमानजातीयकं व्यवधायकं गर्भाधानक्रियायामितिशेषः।“जामि....वाऽसमानजातीयस्य.....उपजनः” [निरु० ४।२०] द्वयोर्बहूनां वा संयोगाभावकारणं व्यवधायकमेव भवति तच्चासमानजातीयं यथा ‘नुद्’ अत्र न्द् अनयोः द्वयोः संयोगाभावकारणम् ‘उ’ अज्रूपं व्यवधायकमसमानजातीयमेवेति। हे प्रियेऽहं गर्भाधानसंयोगायोद्यतोऽस्मि किन्तु येयं पृथिवी यस्याः परित आवां दैवनियमेन भ्रमावः, साऽऽवयोर्मध्येऽत्यन्तं व्यवधायकं वस्तु गर्भाधानसंयोगस्यास्ति, किं करवाव विवशताऽत्रावयोः ॥४॥